30. rocznica śmierci Adama Fastnachta

Adam Romuald Fastnacht urodził się 27 lipca 1913 r. w Sanoku. Był synem Zofii z d. Wołoszczak i Władysława, pracownika miejscowego Urzędu Akcyz i Monopoli Państwowych. Uczęszczał do ośmioklasowego męskiego Gimnazjum Państwowego im. Królowej Zofii. Po złożeniu egzaminu dojrzałości w 1931 r. rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Sprzeciwił się tym samym woli rodziców, którzy chcieli, aby wybrał studia prawnicze. Po czterech latach uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie historii społecznej i gospodarczej, broniąc pracę: Literatura ludowa w Galicji w latach 1846-1850, napisaną pod kierunkiem prof. dr. Franciszka Bujaka. Zdał także egzamin z geografii, jako przedmiotu dodatkowego.

Już podczas studiów Adam przejawiał duże zainteresowanie historią regionu i badaniem przeszłości. Jako student opracował Tablicę ewaluacyjną monet polskich l. 1700-1772, a także napisał artykuł Z dziejów zamku sanockiego, opublikowany w „Kurierze Lwowskim”. Prowadził również samodzielne badania dotyczące problemów osadnictwa na terenie ziemi sanockiej. Analizy Fastnachta zainteresowały prof. Bujaka, który zachęcił studenta do prowadzenia dalszych badań pod swoim przewodnictwem. Adam po ukończeniu studiów otrzymał stypendium Funduszu Kultury Narodowej, dzięki czemu został we Lwowie i zaczął pełnić obowiązki asystenta wolontariusza w Instytucie Historii Społecznej i Gospodarczej Uniwersytetu Jana Kazimierza. Rozpoczął w tym czasie prace nad rozprawą doktorską Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1600, a także odbył dwuletnią, bezpłatną praktykę nauczycielską w VII Gimnazjum Państwowym we Lwowie. Badania prowadzone przez Fastnachta dotyczyły głównie zasiedlania okolic Sanoka i zmian społeczno-gospodarczych, jakie na tych terenach zachodziły. Nie ograniczał się jednak do studiowania dokumentów archiwalnych. Adam w każde wakacje przyjeżdżał w rodzinne strony i prowadził badania terenowe. Odbywał samotne wycieczki z plecakiem i aparatem fotograficznym, a najważniejszym elementem jego wypraw były rozmowy z najstarszymi mieszkańcami bieszczadzkich wsi. W tym czasie zaangażował się w nieodpłatną pomoc przy tworzeniu Muzeum Ziemi Sanockiej, która zaowocowała powstaniem publikacji Inwentarz zamku, folwarków i młynów starostwa sanockiego z r. 1558. Dzięki niej zachowały się bezcenne dane o wyglądzie i wyposażeniu zamku, okolicznych folwarków i młynów w XVI w., gdyż rękopis inwentarza spłonął w 1944 r.

Prace badawcze nad rozprawą doktorską przerwał Fastnachtowi wybuch II wojny światowej, który zastał go we Lwowie. Adam pochodził z rodziny niemieckich kolonistów, którzy osiedlili się w okolicach Przemyśla w XVIII w. Na początku wojny on i jego starszy brat Marian otrzymali wezwanie do zdeklarowania swojej przynależności do narodu niemieckiego. Bracia wychowani w zgodzie z polską tradycją i patriotycznymi wartościami, odmówili. Marian został rozstrzelany po koniec wojny za działalność w Armii Krajowej, a Adam ukrywał się pod zmienionym nazwiskiem (Stupnicki) przez ponad 2 lata. Aby nie zostać złapanym często zmieniał miejsce zamieszkania. Pracował w Urzędzie Wyżywienia i Rolnictwa w Sanoku, jako buchalter w folwarku niedaleko Sokala oraz urzędnik w firmie budowlanej w Rudniku nad Sanem. Do Sanoka wrócił w 1944 r., po wkroczeniu na ten teren wojsk radzieckich. Otrzymał zatrudnienie jako referendarz w Starostwie Powiatowym, a po roku został przeniesiony na własną prośbę do referatu kultury i sztuki z przydziałem do Muzeum Ziemi Sanockiej.

W 1946 r., po kilkuletniej przerwie, spowodowanej wojną, Adam Fastnacht ukończył pracę doktorską, którą obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W tym samym roku przeniósł się do Wrocławia i podjął pracę w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, gdzie przewiezione zostały zbiory ze Lwowa. Po kilku miesiącach sprowadził z Sanoka żonę Kazimierę, z którą wziął ślub 7 sierpnia 1941 r. i syna Zbigniewa (miał jeszcze córkę Annę urodzoną w 1948 r.). Początkowo kierował działem wypakowywania zbiorów, a od 1951 r. do emerytury pełnił funkcję kierownika działu rękopisów. Opracował kilka tomów Inwentarza rękopisów i Katalog dokumentów Ossolineum, a dzięki jego dokładnej i skrupulatnej pracy wrocławska biblioteka posiada jedne z najlepszych opracowań zbiorów piśmienniczych w Polsce. Za dorobek pracy naukowej i bibliotekarskiej w 1975 r. został mianowany docentem.

Mimo zmiany miejsca zamieszkania Adam Fastnacht nie porzucił dotychczasowych zainteresowań. Podczas pracy w Bibliotece Ossolińskich miał dostęp do źródeł historycznych dotyczących ziemi sanockiej. Napisał wiele artykułów na temat życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego jego rodzinnych stron, m.in.: Ludność miasta Leska w XV i XVI w., Zarys dziejów Sanoka, Bieszczady w relacjach pamiętnikarskich z XIX w., Nieznane rysunki dworku Józefa Blizińskiego w Bóbrce nad Sanem, które publikował w sanockich biuletynach. Pełnił też kilkakrotnie funkcję redaktora czasopism „Biuletyn Informacyjny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku” i „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Ponadto uczestniczył w różnego rodzaju konferencjach naukowych, wygłaszał referaty i udzielał wskazówek. Bezinteresownie pomagał przy tworzeniu Muzeum Regionalnego w Brzozowie, któremu w 1987 r. nadano imię Adama Fastnachta.

Ziemia Sanocka stanowiła główny kierunek wyjazdów wakacyjnych Adama. Nawet po amputacji nogi w 1962 r. nie zrezygnował z wędrówek po Bieszczadach i ulubionych rozmów z sędziwymi mieszkańcami tych terenów, a także aktywnej działalności naukowej. Fastnacht opracował pierwszą w kraju wzorcową ewidencję widokówek i zaprezentował sposób ich katalogowania w artykule Widokówki powiatu sanockiego z lat 1900-1944 i próba ich bibliografii. Największe dzieła ukończył już na emeryturze. Są to: Dzieje miasta Leska do 1772 r. oraz Słownik historyczno-geograficzny Ziemi Sanockiej w średniowieczu. Na podstawie notatek zebranych jeszcze przed wojną zaczął pisać Dzieje Sanoka, jednak zmarł 16 lutego 1987 r. zostawiając niedokończony rękopis.

W uznaniu za swoją pracę i dorobek naukowy otrzymał szereg odznaczeń:

• Złoty Krzyż Zasługi (1956)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1967)
• Medal „Za zasługi dla rozwoju Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk” (1971)
• Złota Odznaka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (1973)
• „Nagroda im. Heleny Radlińskiej” przyznana przez Ministerstwo Kultury i Sztuki (1975)
• Odznaka „Zasłużony dla Sanoka” (1977)
• Złota Odznaka Związku Nauczycielstwa Polskiego (1979)

W zbiorach Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej znajduje się biografia Adama Fastnachta spisana przez jego córkę oraz dwa artykuły autorstwa historyka, opublikowane w czasopiśmie Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku:

• Curriculum vitae Sanoczanina [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1988, nr 30, s. 110-116
• Widokówki powiatu sanockiego z lat 1900-1944 i próba ich bibliografii [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1970, nr 11, s. 36-47
• 500-lecie miasta Leska [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1971, nr 13, s. 53-54

Czytelnicy mogą również zapoznać się z numerami czasopism redagowanych przez Adama Fastnachta:

• Biuletyn Informacyjny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1964, nr 1
• Biuletyn Informacyjny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1965, [nr 2]
• Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 1966, nr 3

oprac. Agnieszka Tercha
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia:

1. Bata, A., Sanok i okolice, Krosno 1998.
2. Fastnacht-Szczepanik A., Doc. dr Adam Fastnacht : historyk dawnej Ziemi Sanockiej, Brzozów 1987.
3. Szczepaniec, J., Wybitny badacz rękopisów Ossolineum i historyk dawnej Ziemi Sanockiej – Adam Fastnacht (1913-1987) [w:] Znawcy rękopisów, red. H. Zasadowa, M. Kocięcka, Warszawa 2002.