Stanisław Konstanty Pietruski i jego dzieło

Przejdź do menu głównego
Przejdź do wyszukiwarki
Przejdź do treści
Przejdź do stopki

18.12.2018

W ciągu ostatnich dziesięcioleci wzrosło w społeczeństwie zainteresowanie ptakami, a bird watching (obserwowanie ptaków) staje się coraz popularniejszą rozrywką. Znajduje to wyraz na polskim rynku wydawniczym. Publikowane są wciąż nowe książki związane z szeroko pojętą ornitologią. Poza przewodnikami do oznaczania gatunków w terenie, są to głównie pozycje popularnonaukowe, dotyczące m.in. zwyczajów ptaków, ich etologii etc. Z tytułów, które ukazały się w ostatniej dekadzie pozwolę sobie wymienić Sekrety ptaków. Fascynujący świat ptasich zmysłów Tima Birkheada (wyd. Galaktyka, Łódź, 2012), Rzecz o ptakach Noaha Stryckera (wyd. Muza, Warszawa, 2017) i Ptakologię Sy Montgomery (wyd. Marginesy, Warszawa, 2018). Są to, jak widać, spolszczone dzieła autorów zagranicznych. W tym kontekście warto przypomnieć, że w Polsce mieszkał i działał jeden z rodzimych pionierów ornitologii - Stanisław Konstanty Pietruski (1811-1874) - wielki znawca zwyczajów ptaków, obserwujący je zarówno w niewoli, jak i w warunkach naturalnych.

Pietruski był autorem szeregu publikacji (dotyczących również zwierząt innych niż ptaki), lecz jego największe i najbardziej znane dzieło to: Historya naturalna i hodowla ptaków zabawnych i użytecznych : czyli dokładne opisanie wszystkich śpiewających, naśladujących mowę ludzką, pięknie ubarwionych, domowych i użytecznych ptaków, z podaniem najnowszych sposobów i doświadczeń jak takowe łowić, przyswajać, chować, karmić, rozmnażać, od chorób chronić i z tychże leczyć. Dzieło to, w czterech tomach, zostało wydane w Krakowie i we Lwowie w latach 1860-1866. W Podkarpackiej Bibliotece Cyfrowej znajdują się trzy pierwsze tomy pochodzące ze zbiorów Muzeum-Zamku w Łańcucie. Tom czwarty Czytelnicy mogą odnaleźć w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej.

Pierwszy tom wydany przez krakowski Czas w 1860 r. nosi podtytuł Ptaki śpiewające galicyjskie [...]. Drugi, wydany przez Instytut Stauropigiański we Lwowie w 1861 r. to Drapieżne, gadające i piękne ptaki [...]. Trzeci, również wydany we Lwowie, nakładem Karola Wilda w 1864 r. dotyczy gołębi, zaś czwarty, który ukazał się w 1866 r., nakładem tego samego wydawnictwa jest zatytułowany Kury swojskie [...].

Stanisław Konstanty Pietruski herbu Starykoń był szlachcicem. Pochodził z Podhorodców nad rzeką Stryj w Galicji Wschodniej, miejscowości obecnie należącej do Ukrainy (obwód lwowski). Od młodości interesował się przyrodą, którą badał w lasach Karpat wschodnich i ich pogórza. Studiował nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Lwowskim. Potem przebywał w Niemczech, gdzie poznał różne naukowe znakomitości swej epoki. Został tam członkiem prestiżowej, założonej w XVII w., Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina. Był też członkiem polskich stowarzyszeń i instytucji - Krakowskiego Towarzystwa Naukowego i Polskiej Akademii Umiejętności.

Począwszy od 1833 r. prowadził w swej posiadłości w Podhorodcach prywatny zwierzyniec, w którym utrzymywał podobno kilkaset gatunków zwierząt, głównie, choć nie tylko, krajowych. Jeden z niemieckich uczonych miał określić tę menażerię mianem największego prywatnego ogrodu zoologicznego tych czasów. Była też ona znana jako pierwszy polski ogród zoologiczny. Niestety w 1848 r. to niezwykłe ZOO zostało strawione przez pożar i nie powróciło już do swej dawnej świetności.

Sam Pietruski tak pisał o nim i o swych badaniach: …założyłem w Podhorodcach piękną menażeryę i ptaszarnię, w której znaczną ilość krajowych i wiele zagranicznych ptaków utrzymywałem i niektóre nawet do rozmnożenia w niewoli doprowadziłem. Tutaj walcząc z rozlicznemi przeszkodami, starałem się zawsze przez najstosowniejsze i najwięcej z naturą zgadzające się postępowanie moim wychowańcom pobyt osłodzić. Tutaj i w przedwiecznych lasach karpackich badając ich obyczaje, miałem sposobność poznać sposób życia, zrozumieć mowę, a nadewszystko przekonać się o niepospolitych zdolnościach umysłowych niektórych ptaków. Wśród gatunków przetrzymywanych w menażerii Pietruski wymienia: orły, sokoły, jastrzębie, sowy, kruki, sójki, szpaki, papugi, kraski, orzechówki, dzięcioły, gołębie domowe, turkawki, synogarlice, grzywacze, przepiórki, kuropatwy, jarząbki, cietrzewie, głuszce, kury domowe, perliczki, indyki, pawie, strepety, żurawie, bociany, czaple, gęsi, kaczki itd.

Podobnie jak znacznie późniejszy badacz austriacki - Konrad Lorenz (1903-1989) - ojciec nowoczesnej etologii (nauki o zachowaniu się zwierząt), Pietruski miał szczególny sentyment do kruków i podziw dla inteligencji tychże. W drugim tomie opisywał ich spryt, bystrość, a także umiejętność naśladowania mowy. Można powiedzieć, że Stanisław Konstanty Pietruski uprawiał etologię zanim ta dziedzina zoologii zaczęła formalnie istnieć.

Książkę Pietruskiego, ze współczesnymi pozycjami, wymienionymi na początku tekstu, łączy to, że ma ona charakter popularnonaukowy. Jak wspomina sam autor, jest przeznaczona nie tyle dla uczonych przyrodników co dla miłośników ptaków (których nazywa wdzięcznie lubownikami). Zamiast grupowania ich według zasad naukowej systematyki, porządkuje je w swym dziele raczej wedle klucza praktycznego (np. w pierwszym tomie podług ich większej lub mniejszej śpiewności). Zaletą książki jest to, iż jest ona napisana pięknym, żywym, a zarazem rzeczowym językiem.

Kolejną cechą łączącą Pietruskiego z autorami publikacji wzmiankowanymi na początku jest to, że skupia się on na zachowaniach i zwyczajach ptaków. Jak podkreślał sławny polski ornitolog Jan Sokołowski (1899-1982) - Pietruski, w czasach kiedy strzelanie do ptaków w celu kolekcjonowania martwych okazów było normą w ornitologii, nie był zbieraczem, a miłośnikiem tych stworzeń. Sokołowski pisał o nim: obyczaje ptaków znał doskonale i pod tym względem w literaturze naszej nie ma sobie równego. Pietruski był też zwolennikiem ochrony ptaków.

Dzięki bibliotekom cyfrowym miłośnicy ptaków mogą mieć dziś dostęp do tego wspaniałego dzieła, autora, który pod pewnymi względami wyprzedzał swą epokę. Jest ono użyteczne zarówno dla osób zainteresowanych obserwacją życia ptaków w naturze jak i dla hodowców, sokolników etc. Mamy nadzieję, że tekst ten zachęci lubowników przyrody do zapoznania się z tomami Stanisława Konstantego Pietruskiego.

oprac. Kacper Świerk
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia: