225. rocznica ustanowienia orderu Virtuti Militari

Order Virtuti Militari (z łac. cnocie wojskowej) jest najwyższym polskim odznaczeniem za zasługi wojenne, a także najstarszym orderem wojskowym na świecie. Ustanowiony został 22 czerwca 1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po zwycięskiej bitwie wojsk polskich pod Zieleńcami.

Nad ideą utworzenia orderu wojennego monarcha zastanawiał się już wcześniej. Jednak to bratanek króla i dowódca spod Zieleniec, książę Józef Poniatowski, zwrócił się do Stanisława Augusta z prośbą o wprowadzenie nowego, najwyższego rangą odznaczenia, które podniesie morale wojska. Początkowo order miał kształt owalny, a wykonany był ze złota i srebra. Na awersie znajdowały się królewskie inicjały „SAR” (Stanisław August Rex), korona oraz skrzyżowane gałązki palmowe. Rewers zdobił napis „Virtuti Militari”. Po kilku miesiącach ustanowiono statut orderu, który ostatecznie zmienił kształt odznaczenia na krzyż. O jego nadaniu decydować miały zasługi i czyny na polu bitwy, a nie pozycja wynikająca z „urodzenia”. Statut wprowadzał także podział orderu na 5 klas:

• klasa I – Krzyż Wielki,
• klasa II – Krzyż Komandorski,
• klasa III – Krzyż Kawalerski,
• klasa IV – Krzyż Złoty,
• klasa V – Krzyż Srebrny.

Dodatkowo żołnierze, którzy zostali odznaczeni Złotym i Srebrnym Krzyżem, otrzymywali zwiększony żołd. Powołano także Kapitułę Orderu Virtuti Militari, której zadaniem było podejmowanie decyzji o przydzielaniu odznaczeń. W jej skład wchodzili pierwsi kawalerowie orderu z przewodniczącym ks. Józefem Poniatowskim.

Dzieje Orderu Virtuti Militari były zawiłe. Wielokrotnie zmieniano jego nazwę i funkcję. Już w 1792 r. konfederacja targowicka zabroniła noszenia odznaczenia, a 2 lata później Rada Nieustająca wydała uniwersał unieważniający order i nakazujący jego zwrot. Zarządzenie to uchylił w 1806 r. Fryderyk August. Po klęsce powstania listopadowego car Mikołaj I obniżył rangę orderu ustanawiając nową nazwę, „Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne” i przyznając go rosyjskim żołnierzom za stłumienie powstania. Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Sejm Ustawodawczy przywrócił Order Wojskowy Virtuti Militari 1 sierpnia 1919 r. Kapitułę orderu powołał pół roku później Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, który także stanął na jej czele.

Na mocy ustawy z 25 marca 1933 r. zmieniono nazwę odznaczenia na Order Wojenny Virtuti Militari, co umożliwiło m.in. przyznawanie go ludności cywilnej, która brała czynny udział w działaniach wojennych, jednostkom zbiorowym i miastom. Kawalerowie orderu mieli zapewnioną dożywotnią pensję oraz prawo pierwszeństwa w nadawaniu ziemi i obsadzaniu stanowisk urzędniczych. Ustanowiono także dzień święta orderu na 11 listopada.

Po wybuchu II wojny światowej nadawano ordery bezpośrednio na polu walki, a od 1940 r. także na froncie zachodnim. 15 października 1943 r. powołano kapitułę, której zadaniem było uregulowanie zasad przyznawania Orderu Virtuti Militari. Jak podają źródła, w czasie działań wojennych w latach 1940-1945, przyznano w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie 5573 krzyże. Od 1947 r. uprawniony do nadawania orderu był Prezydent RP, następnie Rada Państwa, a w 1960 r. zmieniono jego nazwę na Order Virtuti Militari. Przydzielanie tego zaszczytnego odznaczenia przez władze PRL niejednokrotnie budziło kontrowersje. Po uhonorowaniu Orderem Virtuti Militari I Klasy Leonida Breżniewa w 1976 r., przedwojenni dowódcy wojskowi udali się na Jasną Górę i w ramach protestu złożyli swoje odznaczenia przed obrazem Matki Boskiej. Order nie był nadawany po 1989 r.

Obecny wygląd oraz zasady przyznawania Orderu Virtuti Militari zostały ustalone w 1992 r. Sejm przywrócił jego nazwę i wygląd z 1933 r. (w czasie PRL m.in. orzeł nie posiadał korony), wznowił działalność kapituły i wyznaczył Prezydenta RP jako osobę uprawnioną do nadawania odznaczenia. Dodatkowo ustalono, że może być przyznawany w czasie wojny lub maksymalnie pięć lat od jej zakończenia. Przez 225 lat istnienia orderu, uhonorowano nim ponad 26 tysięcy osób.

Ustawa z dnia 16 października 1992 r. określa klasy i zasady przyznawania orderu: Ustanowiony w roku 1792, a zatwierdzony Konstytucją Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 23 listopada 1793 r. i przywrócony przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 r. Order Wojenny Virtuti Militari jest nagrodą za wybitne czyny wojenne połączone z wyjątkową ofiarnością i odwagą.

Dzieli się na 5 klas:

• klasa I - Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari - może być nadany Naczelnemu Dowódcy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej za zwycięską wojnę lub dowódcy armii albo wyższemu dowódcy za całokształt działalności w czasie wojny,
• klasa II - Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari - może być nadany dowódcy armii lub innemu wyższemu dowódcy za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny,
• klasa III - Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari - może być nadany dowódcy jednostki bojowej za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli współpraca ta w sposób wybitny przyczyniła się do zwycięstwa w bitwie,
• klasa IV - Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari - może być nadany oficerowi za umiejętne i skuteczne dowodzenie jednostką bojową lub za inny czyn zapewniający sukces bojowy, podoficerowi lub żołnierzowi posiadającemu już Krzyż Srebrny za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia,
• klasa V - Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari – może być nadany dowódcy lub żołnierzowi za śmiały czyn bojowy lub osobiste męstwo, a także osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa.

Rozporządzenie z dnia 10 listopada 1992 r. definiuje wygląd orderu oraz zasady jego noszenia: Odznaką Orderu Wojennego Virtuti Militari jest krzyż równoramienny, zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych krzyża umieszczony jest napis "VIRTUTI", na ramionach pionowych napis "MILITARI". Ramiona krzyża w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią w złoconym obramowaniu, w klasie IV złocone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem i w klasie V srebrzone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasach IV i V czarno emaliowane. W środku krzyża na złoconej, okrągłej tarczy w dwudzielnym wieńcu laurowym pokrytym zieloną emalią umieszczony jest biało emaliowany orzeł w kształcie z roku 1792. Na odwrotnej stronie krzyża w środku napis "HONOR I OJCZYZNA" oraz data "1792". Krzyż w klasach I i II zwieńczony jest złoconą koroną królewską. Wymiar krzyża wynosi: w I klasie - 64 mm, w klasie II - 55 mm, w klasie III - 45 mm i w klasach IV i V - 38 mm.

W klasie I Orderu krzyż zawieszony jest na niebieskiej wielkiej wstędze szerokości 100 mm z czarnymi paskami po bokach szerokości 15 mm. W klasie II krzyż zawieszony jest na niebieskiej wstędze szerokości 45 mm z czarnymi paskami po bokach szerokości 10 mm. W klasach III, IV i V krzyże zawieszone są na niebieskiej wstążce szerokości 40 mm z czarnymi paskami po bokach szerokości 9 mm.

W klasie I odznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona o średnicy 97 mm z ośmiu pęków promieni. Na gwieździe umieszczony jest równoramienny krzyż (…), jednakże bez kulek na rogach ramion. W środku krzyża, na otoku pokrytym czarną emalią umieszczony jest złocony napis „HONOR i OJCZYZNA”. Wymiar krzyża wynosi 55 mm.

W zbiorach Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej znajduje się portret Tadeusza Kościuszki z orderem Virtuti Militari oraz nr 17. Tarnobrzeskich Zeszytów Historycznych z 1998 r. poświęcony w całości tarnobrzeskim kawalerom Virtuti.

oprac. Agnieszka Tercha
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia:

1. Filipow K., Order Virtuti Militari, Warszawa 2013
2. Lipka A., Virtuti Militari 1792-1830 [w:] Oko : obyczaje, kultura, osobliwości, red. L. Pijanowski, Kraków 1975
3. Virtuti Militari : 1919-1997 : wybór źródeł, oprac. B. Polak, Koszalin 1999

Internet:

1. http://muzhp.pl/pl/e/1720/ustanowienie-orderu-virtuti-militari (21.06.2017)
2. http://16bpd.wp.mil.pl/pl/14.html (21.06.2017)
3. http://www.prezydent.pl/prezydent/kompetencje/ordery-i-odznaczenia/ordery/order-wojenny-virtuti-militari/ (21.06.2017)
4. http://www.klubvm.org.pl/page/9 (21.06.2017)
5. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. orderu wojskowego "Virtuti Militari" (Dz.U. 1919 nr 67 poz. 409) (21.06.2017)
6. Ustawa z dnia 25 marca 1933 r. o orderze wojennym "Virtuti Militari" (Dz.U. 1933 nr 33 poz. 285) (21.06.2017)
7. Ustawa z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. 1992 nr 90 poz. 450) (21.06.2017)
8. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń (Dz.U. 1992 nr 90 poz. 452) (21.06.2017)