70. rocznica śmierci i 150. rocznica urodzin Wandy Siemaszkowej

Wanda Felicja Katarzyna Siemaszkowa z d. Sierpińska urodziła się 30 grudnia 1867 r. w Lipowej k. Kobrynia na terenie obecnej Białorusi. Była córką nauczycielki Emilii z d. Prenier i Feliksa Władysława Sierpińskiego, inżyniera, skrzypka i dowódcy jednego z oddziałów powstania styczniowego. Rok później rodzina przeprowadziła się do Łomży, gdzie otrzymała w spadku m.in. budynek teatru. Feliks Sierpiński założył w nowym miejscu amatorską grupę teatralną, którą prowadził przez 10 lat, a także zapraszał wędrowne grupy aktorskie. Wanda rozpoczęła swoją edukacje w Łomży, gdzie uczęszczała do gimnazjum. Następnie przeniosła się do pensji Henryki Czarnockiej w Warszawie, którą ukończyła w 1887 r. Pobierała także lekcje aktorstwa u Józefa Kotarbińskiego.

Wanda Sierpińska wystąpiła kilkakrotnie w amatorskim teatrze w Łomży, jednak jej oficjalny debiut aktorski miał miejsce 8 października 1887 r. na deskach Teatru Krakowskiego pod dyrekcją Jakuba Gliksona. Wcieliła się wówczas w rolę Helenki w przedstawieniu „Dziwak” Aleksandra Mańkowskiego. Po pozytywnych opiniach widowni i kręgów teatralnych, otrzymała angaż i pozostała w Krakowie przez 6 sezonów. 2 czerwca 1888 r. Sierpińska wyszła za mąż za aktora oraz reżysera Antoniego Siemaszkę i zaczęła używać jego nazwiska. Mieli czwórkę dzieci. W Krakowie Wanda kształtowała i rozwijała swój talent aktorski pod okiem męża i doświadczonych aktorów. Była obsadzana głównie w rolach drugoplanowych. Nowy dyrektor Krakowskiego Teatru, Tadeusz Pawlikowski nie zatrudnił młodej aktorki, dlatego Siemaszkowa przeniosła się do Lwowa. Podczas półtorarocznego pobytu w „stolicy Galicji” zagrała w ponad 30 sztukach teatralnych (m.in. jako Helena w „Panu Damazym” Blizińskiego, Chochlik w „Balladynie” Słowackiego, Eliza w „Skąpcu” Moliera, Cherubin w „Weselu Figara” Beaumarchais’ego, Zofia w „Damach i huzarach” Fredry). Był to okres przełomowy dla artystki, gdyż miała możliwość uczyć się od najlepszych aktorów.

Dyrektor Teatru Krakowskiego dostrzegł talent Wandy Siemaszkowej. W 1894 r. po powrocie aktorki ze Lwowa zaangażował ją do swojego zespołu, obsadzając z biegiem czasu w coraz bardziej znaczących rolach. Odkrył także jej talent do kreacji dramatycznych. Zaprezentowała się doskonale w wielu rolach tragicznych i klasycznych (m.in. Salomea z „Hardych dusz”, Diakonisa z „Hanusi”, Różolica z baśni „Szklana góra”, Viola z „Wieczoru Trzech Króli”, Julia z „Romea i Julii”, Małgorzata z „Fausta”). W czasopiśmie „Krytyka, miesięcznik poświęcony sprawom społecznym, nauce i sztuce”, Ludwik Bruner (ps. Jan Sten) tak komentuje występ Wandy Siemaszkowej w Fauście: „Nie wiem już, jaka powaga orzekła, że p. Siemaszkowa jest niezrównana w rolach namiętnych, temperamentowych – natomiast słabszą o wiele w rolach lirycznych. Rola Małgosi powinna mocno zatrzeć tę etykietę, przyczepioną do talentu p. Siemaszkowej. Jej Małgosi nie wahałbym się postawić obok roli niezapomnianej Młynarki lub Julii z Sieci. Pani Siemaszkowa w Fauście jest niezrównana. Ani cienia szablonu, tylko niesłychana prostota; najumiarkowańsze użycie tego, co się nazywa „grą aktorską”; deklamacya piękniejsza może niż kiedykolwiek. Scena przed posągiem Matki Boskiej i ostatnia scena więzienna były wprost przepyszne, umiejętnem połączeniem wielkiej poezyi z właściwym artystce realizmem."

Przez 10 lat Wanda Siemaszkowa występowała w Krakowie, Warszawie i Lwowie, otrzymała także kontrakt od dyrekcji Teatrów Rządowych. Często uczestniczyła w gościnnych występach m.in. w Częstochowie, Sosnowcu, Łodzi i Kielcach. W 1905 r. zorganizowała własny objazdowy zespół aktorski, składający się z 24 osób, z którym odwiedziła Mińsk, Kowno, Wilno i Grodno. Rok później wróciła do Lwowa i zaczęła pracę w Teatrze Miejskim pod kierownictwem Ludwika Hellera, gdzie pozostała do 1918 r. Obsadzana głównie w rolach pierwszoplanowych Siemaszkowa sprawdziła się idealnie w repertuarze klasycznym i modernistycznym. Zagrała m.in. Lady Makbet, Balladynę czy Joannę w „Dziewicy Orleańskiej”. Wcielała się w postacie z utworów Wyspiańskiego, Słowackiego, Fredry, Krasińskiego, Żuławskiego, Przybyszewskiego, D’Annunzio, Szekspira czy Sofoklesa. Największą sławę jednak zdobyła jako aktorka dramatów Ibsenowskich. Zagrała w 12 sztukach tego autora, w tym 8 nowych ról. Siemaszkowa wystąpiła z Teatrem Lwowskim w Wiedniu, Paryżu i Pradze. Sama również organizowała występy wyjazdowe m.in. w: Przemyślu, Jaśle, Łomży, Złoczowie, Samborze, Kijowie czy Poznaniu.

Po zakończeniu współpracy z teatrem we Lwowie Siemaszkowa dwa lata pozostawała bez stałego zatrudnienia. Występowała gościnnie w Warszawie, Lublinie i Łodzi. W 1920 r. objęła stanowisko dyrektora teatru w Bydgoszczy, gdzie założyła Dom Aktora oraz szkołę dramatyczną, w której sama wykładała. Siemaszkowa prezentowała bydgoskiej publiczności ambitny repertuar głównie literatury polskiej. Stale musiała jednak borykać się z problemami finansowymi, które przerodziły się w konflikt z magistratem, zespołem aktorów i pozostałymi pracownikami teatru. Ostatecznie w 1922 r. magistrat miasta Bydgoszcz wypowiedział Wandzie Siemaszkowej umowę, zarzucając jej brak zdolności organizacyjnych i kierowniczych. Ponownie bez stałego zatrudnienia występowała gościnnie w Warszawie, Lwowie i Wilnie. W 1924 r. otrzymała zaproszenie od amerykańskiej Polonii i wyjechała do Stanów Zjednoczonych na dwa lata. Grała tam w amatorskim Teatrze Polskim, organizowała wieczorki recytatorskie, przedstawienia i koncerty. Odwiedziła w tym czasie m.in. Nowy Jork, Chicago, Detroit, Cleveland, Buffalo i Pittsburgh. Po powrocie do Polski dopiero w 1932 r. otrzymała od Wilama Horzycy trzyletni angaż we Lwowie, gdzie często wcielała się w role matek. Wcześniej występowała gościnnie w całej Polsce, w tym dwa sezony w Teatrze Lwowskim (1927-1929), założyła Teatr Popularny im. Wojciecha Bogusławskiego w Poznaniu, który przetrwał jedynie kilka miesięcy i nawiązała współpracę z radiem. W latach 1935-1939 pracowała w Teatrze Polskim w Katowicach i prowadziła szkołę teatralną wspólnie z Feliksem Zbyszewskim. W sierpniu 1939 r. Wanda Siemaszkowa przeniosła się do Lwowa, gdzie miała rozpocząć pracę w Teatrach Miejskich. Tu zastała ją II wojna światowa. Była zmuszona dołączyć do zespołu aktorskiego Państwowego Polskiego Teatru Dramatycznego, którym zarządzały okupacyjne władze radzieckie, a kierował Władysław Krasnowiecki. W 1942 r. udała się do Wieliczki, gdzie mieszkał jej syn i rozpoczęła tajne nauczanie języka polskiego. Podczas wojny przebywała jeszcze w Wolicy Raciechowickiej i Krakowie.

1 października 1946 r. 78-letnia Wanda Siemaszkowa została dyrektorem Teatru Ziemi Rzeszowskiej. Skompletowała zespół, przygotowała uroczystą inaugurację sezonu, a jednocześnie organizowała występy gościnne i wieczory poetyckie. Twierdziła, że pragnie „tworzyć teatr dla szerokich mas, którego program będzie oparty na arcydziełach literatury polskiej i polskim repertuarze”. Uczyła także sztuki teatralnej młody zespół, który w przeważającej części składał się z aktorów amatorskich. Sprawami finansowymi rzeszowskiego teatru zajmował się Antoni Graziadio, a Siemaszkowa dbała o stronę artystyczną (grała i reżyserowała). Ostatni raz na scenie wystąpiła w stolicy Podkarpacia 16 czerwca 1946 r. jako Wdowa w „Balladynie”. Wiosną 1947 r. Siemaszkowa poważnie zachorowała i w czerwcu zamieszkała w dworku Konopnickiej w Żarnowcu, gdzie zmarła 6 sierpnia. Początkowo pochowana została na cmentarzu w Jedliczach, jednak po roku zwłoki aktorki zostały przewiezione na warszawskie Powązki i złożone w grobie rodzinnym. W 1957 r. imieniem Wandy Siemaszkowej nazwano Teatr Miejski w Rzeszowie (Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie).

W zbiorach Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej znajdują się zdjęcia i listy Wandy Siemaszkowej oraz dokumenty związane z życiem i twórczością aktorki:

•  Jubileusz 50-letniej pracy artystycznej Wandy Siemaszkowej
• [Kartka Wandy Siemaszkowej do Józefa Wiśniowskiego, 12.02.1913]
• [List Wandy Siemaszkowej do p. Aruchno, 21.12.1944]
• [Wanda Siemaszkowa (30.12.1867 - 06.08.1947)] [Fotografia]
• [Wanda Siemaszkowa w roli królewny Różolicej w „Szklanej Górze” Zygmunta Sarneckiego] [Fotografia]
• [List Wandy Siemaszkowej do Zofii Mickiewiczowej]
• [Karta pocztowa fotograficzna z wizerunkiem Wandy Siemaszkowej] [Fotografia]
• Balladyna : tragedia w 5 aktach Juliusza Słowackiego

W lokalnej prasie rzeszowskiej można odnaleźć także wzmianki o artystce:

• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 245, s. 4
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 258, s. 3
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 284, s. 4
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 348, s. 4
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 366, s. 2
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 435, s. 3
• Dziennik Rzeszowski. 1946, R. 2, nr 439, s. 3

oprac. Agnieszka Tercha
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia:

1. Bruner L., Teatr Krakowski, „Krytyka , miesięcznik poświęcony sprawom społecznym, nauce i sztuce", 1901, R. 3., T. 1
2. Formanowicz J., Historia Teatru Miejskiego w Bydgoszczy w latach 1920-1939, Warszawa, Poznań, Toruń 1978
3. Kaszuba A., Początki Rzeszowskiego Teatru [w:] Ślady pamięci : teatr rzeszowski 1944-2014, red. J. Puzyna-Chojka, Rzeszów 2014
4. Krasiński E., Wanda Siemaszkowa (1867–1947) [w:] Ślady pamięci : teatr rzeszowski 1944-2014, red. J. Puzyna -Chojka, Rzeszów 2014
5. Marszałek A., O Wandzie Siemaszkowej we Lwowie i w… kilku spojrzeniach Kornela Makuszyńskiego [w:] Wanda Siemaszkowa i jej teatr, red. J. Puzyna-Chojka, A. Jamrozek-Sowa, Rzeszów 2015
6. Słownik biograficzny teatru polskiego : 1765-1965, T. 1, red. Z. Raszewski, Warszawa 1973

Internet:

1. http://culture.pl/pl/tworca/wanda-siemaszkowa (01.08.2017)
2. http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/wanda-felicja-katarzyna-siemaszkowa (01.08.2017)