80. rocznica powstania Centralnego Okręgu Przemysłowego

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. państwo polskie zmagało się z poważnymi problemami. Konsekwencje zniszczeń i grabieży wojennych widoczne były we wszystkich dziedzinach życia. Trudną sytuację kraju pogłębiały lata zaborów. Zróżnicowany system gospodarczy, monetarny, transportowy wymagał ujednolicenia i ogromnych nakładów finansowych. Niepewna sytuacja międzynarodowa i brak zaufania wśród państw ościennych uniemożliwiały uzyskanie zagranicznych kredytów. Jednym z głównych celów nowej władzy było opracowanie planu naprawy sytuacji w kraju.

W latach dwudziestych znaczną część budżetu przeznaczano na obronność kraju. Jednak wpływy do skarbu państwa wciąż były niewystarczające, uniemożliwiając modernizację przemysłu. Braki uzupełniano dodrukowywaniem pieniędzy, co ostatecznie doprowadziło do hiperinflacji. Sytuację tę zatrzymał w 1924 r. minister skarbu Władysław Grabski, wprowadzając ujednoliconą walutę - złotego. Reforma walutowo-skarbowa umożliwiła realizację nowych inwestycji i wzrost produkcji doprowadzając do ożywienia gospodarczego. Jednak wielki kryzys światowy dotarł także do Polski. Nastąpił spadek produkcji przemysłowej i rolnej, a bezrobocie gwałtownie wzrosło.

W 1935 r., gdy wielki kryzys powoli dobiegał końca funkcję wicepremiera i ministra skarbu objął Eugeniusz Kwiatkowski. Opracował on czteroletni plan zakładający przeznaczenie na inwestycje kwoty ok. 1 800 mln zł w terminie od 1 lipca 1936 r. do 30 czerwca 1940 r. Głównym celem planu czteroletniego był wzrost gospodarczy i zmniejszenie bezrobocia, a inwestycje miały skupiać się wokół infrastruktury komunikacyjnej, komunalnej i energetycznej. Początkowo projekt inwestycyjny miał obejmować cały kraj, jednak ostatecznie podjęto decyzję o realizacji planu na określonym terenie. Po przeprowadzeniu wnikliwych analiz przez Biuro Planowania Krajowego, wybrano obszar na południu Polski, na pograniczu województw: kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego i lwowskiego. Był to teren bogaty w surowce, słabo uprzemysłowiony, z dużym bezrobociem i przeludnieniem agrarnym. Taka lokalizacja okręgu przemysłowego miała na celu wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego kraju i łatwe pozyskanie siły roboczej wśród miejscowej ludności. Duże znaczenie miały tu również warunki strategiczne. Wybrany obszar znajdował się w bezpiecznej odległości od zachodniej i wschodniej granicy kraju, a od południa chroniony był przez pasmo Karpat. W przypadku konfliktu zbrojnego nie był narażony na natychmiastowe zniszczenie i mógł dostarczać wojsku niezbędne materiały.

Podczas debaty sejmowej 5 lutego 1937 r. Eugeniusz Kwiatkowski po raz pierwszy określił planowaną inwestycję jako „Okręg Przemysłowy – Sandomierz” (nazwa Centralny Okręg Przemysłowy upowszechniła się z czasem), a także wystąpił z wnioskiem o zwiększenie kapitału potrzebnego na ten cel do kwoty 2 400 mln zł. Tego samego dnia Sejm Rzeczypospolitej Polskiej zatwierdził plan budowy inwestycji oraz zwiększony budżet i tym samym oficjalnie zapoczątkował powstanie Centralnego Okręgu Przemysłowego.

Realizację inwestycji rozpoczęto od zapewnienia zaplecza energetycznego.  Wybudowano elektrownie wodne w Rożnowie, Czchowie, rozpoczęto budowę elektrowni w Myczkowcach i Zakładów Wodnych na Sanie. Rozbudowano elektrownię w Mościcach (korzystającą z generatorów zarówno na węgiel jak i gaz ziemny), której zadaniem było dostarczanie prądu do Dębicy, Mielca, Rzeszowa, Rożnowa, Nowego Sącza i Bochni. W 1939 uruchomiono elektrownię w Stalowej Woli. W ramach COP powstała linia przemysłowa wysokiego napięcia łącząca elektrownię Mościce ze Starachowicami, Rzeszowem i Rożnowem, a także rozbudowano okręgową sieć wysokiego napięcia na sześciu odcinkach. Aby zabezpieczyć nowy obszar inwestycyjny przed niedoborami węgla, dostarczanego ze Śląska, wybudowano gazociągi i zaczęto wykorzystywać złoża gazu ziemnego i ropy naftowej, głównie z Zagłębia Krośnieńsko-Jasielskiego. Duże znaczenie na terenie Centralnego Okręgu Przemysłowego odgrywała infrastruktura komunikacyjna. Rozbudowano i zmodernizowano sieć dróg oraz ulepszono nawierzchnię. Zwiększono przepustowość 69 stacji kolejowych, wybudowano dworce i mijanki oraz rozpoczęto budowę nowych linii. Dla usprawnienia komunikacji międzyludzkiej powstało kilkadziesiąt nowych palcówek pocztowych, a w Rzeszowie uruchomiono automatyczną centralę telefoniczną.

Jednym z głównych założeń planu inwestycyjnego był rozwój przemysłu. Budowano i modernizowano fabryki, huty i zakłady zbrojeniowe. Zatrudniano w nich tysiące pracowników, dla których wznoszono osiedla mieszkaniowe w pobliżu zakładów pracy. Największą powstałą w ramach COP hutą były Zakłady Południowe, zlokalizowane w pobliżu wsi Pławo. Wybudowano tu 18 hal produkcyjnych, budynki administracyjne, warsztaty, magazyny, stalownię, kuźnię, zakład mechaniczny i odlewnię żeliwa, a także rozpoczęto budowę huty aluminium. Zakłady Południowe wznosiło ok. 2500 robotników, a po ich ukończeniu w hucie zatrudniono ponad 3000 pracowników fizycznych i 700 umysłowych, którzy przyjeżdżali z całej Polski. Przy nowych zakładach wybudowano osiedle mieszkaniowe składające się z kilkudziesięciu bloków i domów mieszkalnych. Powstała infrastruktura drogowa oraz obiekty usługowe i użyteczności publicznej. Nowe osiedle fabryczne przekształciło się w miasto Stalowa Wola.

Plan inwestycyjny Kwiatkowskiego zakładał również rozwój przemysłu lotniczego. Wybudowano fabrykę płatowców w Mielcu oraz silników lotniczych w Rzeszowie wraz z całym zapleczem administracyjnym, komunikacyjnym i mieszkaniowym. W Centralnym Okręgu Przemysłowym powstawały także fabryki broni i amunicji oraz zaopatrujące je zakłady chemiczne. W Rzeszowie wybudowano oddział poznańskiej firmy „H. Cegielski” S.A., gdzie wytwarzano sprzęt artyleryjski, a w Sanoku produkowano broń maszynową w Zjednoczonej Fabryce Kotłów, Maszyn i Wagonów „L. Zieleniewski” S.A. W Dębie i Krajowicach uzyskiwano proch i amunicję (nie ukończono planowanych fabryk tego samego typu w Majdanie Królewskim, Kraśniku i Jawidzu). Przemysł chemiczny rozwijał się na terenie całego okręgu przemysłowego. Nowe fabryki wytwarzały: w Mościcach skoncentrowany kwas azotowy, w Niedomicach celulozę drzewną, a w Dębicy sztuczny kauczuk. Rozbudowano także zakłady w Pionkach, Kielcach, Bliżynie i Krasnymstawie. Dębica wzbogaciła się o Fabrykę Gum Jezdnych „Stomil”, wyposażoną w najnowocześniejsze brytyjskie maszyny - na otwarcie w 1939 r. przyjechał Eugeniusz Kwiatkowski. Powstały także niezbędne przy licznych inwestycjach cementownie oraz fabryka izolatorów wysokiego napięcia w Boguchwale.

Inwestycje Centralnego Okręgu Przemysłowego pobudziły do działania również przedsiębiorstwa prywatne. W Lublinie rozpoczęto budowę fabryki samochodów ciężarowych, drutu i walcowni, a w Tarnobrzegu Zakładów Metalurgicznych i Fabryki Akumulatorów. Ponadto rozwinęły się różnego rodzaju usługi: budowlane, rzemieślnicze i handlowe związane z powstawaniem osiedli, budynków użyteczności publicznej, piekarni, rzeźni itp.

Przez niecałe trzy lata istnienia Centralnego Okręgu Przemysłowego wydano na inwestycje około 2 mld zł. Widoczne było znaczne ożywienie we wszystkich dziedzinach życia. Sukces COP był tak duży, że już w 1938 r. Eugeniusz Kwiatkowski opracował 15-letni plan gospodarczy, podzielony na 5 okresów. W każdym z nich dominować miały inwestycje związane z inną gałęzią przemysłu. Sporej części projektów inwestycyjnych nie udało się zrealizować z powodu wybuchu II wojny światowej. Budowa znacznej liczby zakładów, fabryk czy elektrowni została nagle przerwana. Niektóre dokończono po wojnie, a o innych zapomniano. Wiele fabryk zajęli po 1939 r. Niemcy i wykorzystali do celów wojennych.

Centralny Okręg Przemysłowy uważany jest za jedno z największych osiągnięć II Rzeczypospolitej. W 80. rocznicę powstania zachęcamy do zapoznania się z materiałami na jego temat, znajdującymi się w zbiorach Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej:

• Plan Centralnego Okręgu Przemysłowego : memoriał z dnia 15 listopada 1936 r.
• Ognisko naszej siły! : C. O. P.! : Stalowa Wola, Rzeszów, Dębica, Niedomice, ujarzmiony Dunajec
• Przemyskie Zapiski Historyczne. 1980, [R. 2], s. 167-172
• Głos Zagłębia Rzeszowskiego : czasopismo gospodarcze, społeczne i polityczne. 1937, R. 1, nr 1, s. 4

oprac. Agnieszka Tercha
Pracownia Digitalizacji
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie

Bibliografia:

1. Chudzik W., Wytwórczość przedsiębiorstw Centralnego Okręgu Przemysłowego (1936-1939) [w:] Stalowa Wola miasto przeszłości – przyszłość miasta, red. E. Przesmycka, Stalowa Wola 2014
2. Drozdowski, M., Historia Centralnego Okręgu Przemysłowego : geneza, budowa, wizja przyszłości, opinie, Radom 2015
3. Furtak, M., COP : Centralny Okręg Przemysłowy 1936-1939 : architektura i urbanistyka : kraj, region, miasto, fabryka, osiedle, budynek, Kraków 2014
4. Kaczmar, B., Rzeszów miastem COP, Rzeszów 2001
5. Klusek, J., Centralny Okręg Przemysłowy w gospodarce i obronności II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992
6. Rybka, A., Centralny Okręg Przemysłowy a Polska awangardowa urbanistyka międzywojenna, Rzeszów 1995